کتاب آلوچه خانوم -فصل 2- سلام سینما

" مـــخمـــلــباف : یــعــنی عشــقت همــیـن قدره؟

دختر : نه! ولی مگه باید جلوی همه نشون بدم؟"

20 بهمن71 بود. نهمین روز جشنواره فیلم… اگر این جمله برای شما کافی است تا بتوانید فضای این داستان را حس کنید، می توانید مانند کتابهای آموزشی چیزهای مختلف در چند دقیقه مستقیما به بخش بعد بروید. اما اگر در 20 بهمن 71 به هر دلیل غیر موجهی در صف جشنواره نبوده اید، خواندن این مقدمه را شدیدا به شما توصیه می کنم.

جوانی ما با دهه هفتاد شروع شد و خیلی دیر شده بود وقتی فهمیدیم که جوان دهه هفتاد یعنی سمبل یک نسل بی حماسه. ما در سایه آرامشی که جوانان دهه پیش از ما برایش جنگیده بودند و برایمان فراهم کرده بودند، در ده روز جشن انقلابی که حماسه جوانان دو دهه پیش از ما بود، کفش و کلاه میکردیم و می رفتیم در جشنواره فیلم فجر، فیلمهای جوانانی را می دیدیم که سه دهه پیش از ما موج نوی هنر را آفریده بودند و حالا جای باباهای ما بودند و باز هم داشتند بعد از 30 سال همان موج نو را ادامه می دادند. امیدوارم این نکته کلیدی را درک کنید که جشنواره رفتن برای ما معنایی بود بسیار متعالی تر ازسینما رفتن. ناسلامتی قرار بود جای خالی یک حماسه را پر کند. پس حساب و کتابی داشت و مناسک و آیینی. ضمنا مثل حالا هر کی هر کی نبود که هر کس هر وقت هوس کرد برای خودش فیلم بسازد و پخش کند و این طور سینما را به نابودی بکشاند. همه فیلمهای سال جدید باید ابتدا به جشنواره می رسیدند و سپس در نوبت اکران قرار می گرفتند. فایده این مسابقه زورکی هم آن بود که شما می توانستید ظرف 10 روز ( درحقیقت 11 روز) کل فیلمهایی که در سال آینده به سینما می آمد را یک بار ببینید تا بتوانید در مورد چند بار دیدن آن در طول سال برنامه ریزی کنید. لازم به توضیح نیست که ویدیو کلوپ و فیلم پرده ای برای زیرآبی رفتن و زیرآب سینما را زدن و فیلم ها را لمیده در خانه دیدن، آن روزها در مخیله ما هم نمی گنجید که هیچ، خود ویدیو هم حکم ماهواره امروز را داشت: ممنوع فراگیر! تازه جشنواره تنها فرصتی بود که می توانستی فیلم خارجی را بر پرده نقره ای ببینی، که چه مزه ای داشت! حتی اگر هر سال همان فیلم های صد سال پیش باسترکیتون و همشهری کین نخ نما بود. چه ذوق و شوقی داشتیم برای دسته جمعی دیدن فیلم های پاراجانف و تارکوفسکی تا بعد از تمام شدن فیلم با هم حس کنیم بار بزرگی از دانستن بر دوشمان افتاده و چه بار بزرگی از دوشمان برداشته شد چند سال بعد که همه به هم اعتراف کردیم هیچ کداممان یک دقیقه آن را هم نمی فهمیدیم.

جشنواره که شروع می شد یا اینکاره بودی یا نبودی. اگر نبودی گاهی که فرصتی می شد از سر کنجکاوی سرکی به سینمایی می کشیدی و دست آخر یا از بی حوصلگی یا فشار صف بالاخره کلافه می شدی و برمی گشتی منزل و توی راه با خودت می گفتی:" این دیوانه ها کی بودند؟! " اما برای اینکاره شدن قضیه دیگر به همین سادگی نبود. مراتبی داشت تا بشوی" جشنواره رو " و این اینکاره شدن الزاما معنی باتجربه بودن را هم نمی داد. چه بسا سالها مشتری این بساط بودی و حرفه ای نمی شدی و بودند کسانی که از قدم اول جوهر خودشان را نشان دادند. اول قدم این عاشقی آن بود که از 12 تا 22 بهمن، کار و زندگی و درس و خانواده و هر چه بود و نبود را کاملا یا دست کم تا جایی که امکان داشت بحالت تعطیل و تعلیق در می آوردی. دوم این که به اندازه بلیط فیلمها و ایاب و ذهاب و بخور و نمیر، بمدت 10 روز وجه رایج مملکت توی جیبت موجود می بود. سوم یک عدد مجله فیلم ویژه جشنواره و یک برنامه نمایش فیلمهای جشنواره را تهیه می کردی که بودنش درحکم کارت شناسایی و برگه اعلام هویت دارنده بود برای باقی اهالی جشنواره. دست آخر هم می توانستی یک ظاهر متفاوت و خاص برای خودت بسازی یا بپوشی یا بزنی. منظورم از ظاهر متفاوت، معمولی ترین پوشش و قیافه هایی است که در خیابانهای امروز می توانید ببینید البته. مثل همه، ما هم پوششی داشتیم ناشی از یک تفکر. تفکری که مانده بود میان سنت و عرفان و تاریخ خودمان و روشنفکری و فلسفه و تکنولوژی آن سر دنیا. ملغمه ای از هیپی و درویش. پول چند جفت کفش می رفت پای یک دست گیوه برای ابراز انزجار از مال دنیا و چه ترکیبی می شد کنار شلوار Levi`s. خورجینی که جای کیف را می گرفت و کار کیف را نمی کرد، چون جای مجله هایی بود که رو به جلد توی دستمان لوله می شد و مگر کسی آن روزها جرات داشت این ها را به رویمان بیاورد؟

مرحله بعد انتخاب ایدئولوژی بود. باید تصمیم خودت را میگرفتی: کیمیایی، مخملباف، کیارستمی، مهرجویی یا....این ایدئولوژی در حقیقت تعیین کننده استراتژی هم بود. چون در طول جشنواره ( و کم کم درطول سال ) وظیفه داشتی به محض شنیدن نام کارگردان محبوبت، نام فیلمش، بازیگرش، آهنگسازش و هر چیز مربوط و نامربوط دیگری که در حضور تو بعنوان یک عاشق سینه چاک از دهان هر آشنا و غریبه ای گفته می شد، سریعا واکنش نشان دهی. معنی دقیق واکنش نشان دادن هم این بود که باید می توانستی میان صحبت گوینده بپری، البته با شدیدترین هیجانات و بلندترین صداهایی که در توانت بود، و آنقدر حرف می زدی تا یا طرف جا میزد، یا خسته می شد و یا ناامید. موضوع بحث و دایره معلومات هم در این نبرد اصلا مهم نبود. یکی از بهترین روشها این بود که چند جمله اساسی و تاثیر گذار دیالوگهای فیلمی از استاد یا نقدی از مریدان استاد را از قبل حفظ کنی و بطور تصادفی پشت هم تکرارشان کنی. عجیب موثربود این روش! فیلمهای قدیمی را هم البته باید می دیدی. اما اگر کارگردان را دقیقتر انتخاب کرده بودی کار راحت تر می شد. یک فیلم را که می دیدی حجت تمام بود. بقیه همان فیلم بود با نامهای جدید و مکانهای جدید. همان فقرو فلاکت، همان چاقو، همان رفاقت، همان روستای قدیمی، همان زن رنج کشیده. خلاصه که حسابی صرفه جویی در وقت و حافظه بود.

لابد می پرسید خودت کدام طرفی بودی؟ راستش کار من کمی سخت بود چون قفس بدون پرنده را انتخاب کردم. عاشق سینمای بیضایی شدم و بیضایی درسینمای آن روزها مثل همین روزها بود، یعنی غایب همیشه حاضر. مثل این بود که چند جام جهانی پشت سر هم طرفدار تیمی باشی که در جام نیست. باور کنید سنگ هم بود می ترکید. آخر مجبور شدم بعنوان یک فراکسیون مستقل با مهرجویی ائتلاف کنم. البته با حفظ حریمها و مرزها. گمانم اولین بار بود که وحدت در برون و تکثر در درون را تجربه می کردم. وقتی عشق مهرجویی می شدی، مشق شب و حرف روزت یک کلام می شد: هامون! فیلم هامون را گمان کنم 200 بار دیدم و می دانم که تنبلی کردم و کم دیدم. اما تقصیر از من نبود. سال 70 تازه تصمیم به ائتلاف گرفتم و پیش از آن هامون را فقط 2 بار در سینما موقع اکرانش دیده بودم. ویدیو کلوپ سرکوچه هم که آن وقتها مرغ فروشی بود. تازه بر فرض که نبود، ما ویدیو نداشتیم. مانده بودم بی هامون چه کنم که فرشته اقبال بر سرم نشست.

آن سالها برنامه اکران فیلم ها از عید تا جشنواره بود و اکران اسفند تقریبا مانده بود به امان خدا. سینماها آخر سال گاهی می شدند تخم مرغ شانسی و گزارش هفتگی پخش می کردند. 4 روز مانده به عید 71، یکی از رفقا زنگ زد و مژده داد فلان سینما ته فلان خیابان هامون را اکران کرده! ازاولین سانس صبح فردا تا آخرین سانس پس فردا شب، می رفتم توی سینما و می آمدم بیرون. کنترلچی سه چهار سانس اول چیزی نگفت.

سانس پنجم پرسید: " با کسی قرار داری؟ "

در حالی که بغض گلویم را گرفته بود گفتم: " نه! "

گفت: " پس چته هی میری این تو و میای بیرون؟ "

گفتم: " منم، آری منم... که از این گونه تلخ می گریم! "

گفت: " بشین برم برات آب بیارم. "

خدا خیرش بدهد. روز دوم نگذاشت یک بلیط بیشتر بخرم. گفت: " نمی خواد بیای بیرون. " و من بودم و 6 سانس هامون و سرجمع 40 نفر تماشاچی که فقط دو نفرشان در یک سانس تا آخر فیلم نشستند که البته آنها هم رویشان به پرده نبود! هامون خونم تکمیل شده بود و آماده بودم برای جشنواره 71...

بگذریم! جشنواره که شروع می شد باید تصمیم می گرفتی که کدام فیلم را در کدام سینما ببینی و از چند ساعت قبل سر صف حاضر شوی. و این کلمه همه رمز و راز جشنواره بود: صف. معنا و مفهوم همه عشقی که از آن می گویم. صف جشنواره یکی از مهمترین اجزای آن بود، حتی شاید مهمتر از خود آن. یک وقت فکر نکنید که ما صف ندیده بودیم یا عقده پشت سر هم ایستادن و هل دادن داشتیم؟! نخیر! درصد عمده ای از کودکی و جوانی خود من در صف گذشته و حتی برای گرفتن مداد و لیوان و دمپایی تعاونی هم به اندازه کافی صف را تحمل کرده بودیم. مثل حالا نبود که. اصلا راستش را بخواهید این صف یک جوری در ما نهادینه شده. هنوز هم گاهی موقع برداشتن شیر از یخچال سوپرمارکت یا خرید نان بدون صف حس می کنم انگار دستم را توی جیب بغل دستی کرده ام یا دارم حق کسی را می خورم. یادم هست نزدیک عروسی مان با آلوچه خانوم رفته بودیم محله بچگی هایم. از بقالی نوشابه خنک گرفته بودیم و من برای آلوچه خانوم رفته بودم بالای منبر که: " بعله ! من چهار سال تمام نفر اول صف شیر این مغازه بودم و از 3 شیشه سهمیه شیرکاکائوی محل همیشه یکی مال ما بود... " که حاج آقای بقالی با لهجه بانمک آذریش حرفم را قطع کرد که: " یادت باشه! ما رو عروسی دعوت نکنی شیرم رو حلالت نمیکنم! "

منظور این که ما نه تنها عاشق صف نبودیم، حتی کم کم به مرحله انزجار از آن هم رسیده بودیم. اما صف جشنواره چیز دیگری بود. اسمش صف بود، اما خودش خانه بود، کلاس بود، رستوران بود، اینترنت بود، سینما بود، کتاب بود و خیلی چیزهای دیگر. حتی نوعی روش همسر یابی مدرن هم بود... همیشه معتقد بوده ام که گاهی عده ای روش سنتی همسر یابی یعنی خواستگاری را ایده آل نمی دانند و به دنبال روشهای مدرنتر می گردند و البته ملاک مدرن بودن هم این است که هر چه روش پیشرفته تر باشد احتمال ختم آن به ازدواج کمتر است و الحق و والانصاف صف جشنواره در این زمینه بی رقیب بود. بی خود نبود که بعدا خواهران وبرادران را تفکیک کردند... حالا هر کس میخواهد متلک بگوید، بگوید. ما که آخرش ازدواج کردیم و این وصله ها بهمان نمی چسبد. اما این قصه ثابت خواهد کرد که من از این جنس نبودم و نود درصد این قضیه از فرط عشق بود...

بماند. شما برای ایستادن در صف باید نام فیلم، کارگردان، بازیگران، سینمای مورد نظر، ظرفیت بلیط فروشی و احتمال توقیف فیلم در اکران عمومی را در نظر می گرفتی و حساب می کردی که چند ساعت زودتر باید سر صف حاضر شوی و یک اشتباه محاسبه کافی بود تا نتوانی فیلم را ببینی. یک بار برای دیدن فیلم کیمیایی که ساعت 12 ظهر اکران داشت، شب قبل ساعت 11 رفتیم و دیدیم نفر چهارم هستیم و خوب واضح بود که بلیط به ما نرسید. چون آناتومی صف به این صورت بود که تا 3 ساعت قبل از بلیط فروشی، رشد طولی داشت و بعد از آن رشد عرضی و رفقا و رفقای رفقا و رفقای رفقای رفقا به حاضرین صف می چسبیدند. مثلا در همان صف که ما چهارمین نفر بودیم، 120 بلیط فروخته شد و ما ماندیم پشت در. اصلا قاعده بازی در صف این بود که خودی ها را جا کنی توی صف و نگذاری بقیه، مخصوصا جلویی ها همین کار را بکنند.

حالا یک وقت فکر نکنید ما 10 روز می رفتیم یقه کشی و بزن بزن و دعوا! نخیر! همه ما از سر تا ته صف یک خانواده بزرگ بودیم و همدیگر را می شناختیم و خیلی وقتها هم برای هم جا می گرفتیم. هر وقت هم می رفتیم سر صف بعد از سلام و علیک با جلویی ها می پرسیدیم: " شما قراره چند نفر باشید؟ " مثلا می گفتند 25 نفر، از بعدی می پرسیدیم می گفت 18 نفر وآخرش جمع می زدیم و می گفتیم: " خوب! این 4 نفر روی هم می شوند 139 نفر و 100 تا بلیط فروخته می شود، پس بلیط نمی رسد. " بعد هم سر جایمان می ایستادیم تا بقیه دوستانمان برسند و مژده نرسیدن بلیط را بشنوند. آنها هم غر می زدند و می ایستادند توی صف. بعد به جلویی ها می سپردیم شلوغ که شد 5 تا جا برای ما نگه دارید. آنها هم نگه می داشتند و بلیط فروشی که شروع می شد با داد و بیداد می رفتیم جلو و بلیط مان را می گرفتیم. اگر هم موفق نمی شدیم آن قدر غر می زدیم تا سینما بلیط سانس فوق العاده را می فروخت و خلاصه که قضیه کاملا مسالمت آمیز برگزار می شد. البته اگر غریبه ای می خواست خودش را داخل صف کند یا نفر جلویی اضافه بر 25 نفر هماهنگ شده می خواست 2 نفر هم اضافه جا بزند از دعوا و کتک کاری ترسی نداشتیم. همین جا خدا را شکر می کنم که غالبا پرچمدار صف بودم و کمتر پیش آمد به صفی بچسبم و معمولا به کمتر از نفراول صف هم رضایت نمی دادم، یعنی خیالم راحت نمی شد. هرچند، گاهی که چند فیلم را در سینماهای مختلف نشان می کردیم و حتی گاهی که لازم بود بر خلاف اصل فقدان یقین یا همان عدم قطعیت همزمان در چند جای مختلف حاضر باشیم، چاره ای جز دویدن از این سینما به آن سینما و چسبیدن به بچه های سر صف نداشتیم.

اما الان که فکر می کنم می بینم که عده ای از رفقای طفل معصوم ما اصلا نفهمیدند این صف چه دنیایی داشت. هر چه آن روزها را یاد می آورم، همیشه در آخرین لحظه مثل عقاب بین ما و گیشه فرود می آمدند، و چقدر دلمان می سوخت که این بنده های خدا غیر از خود فیلم هیچ چیز از جشنواره نفهمیدند و دست بر قضا بد نیست بدانید دقیقا همه این دوستان امروز سینماگران مهم و نسبتا مهمی شده اند. ولی هر چه بود برای ما دنیایی بود. چقدر پیش می آمد که یکی را در اتوبوس یا دانشگاه یا مهمانی می دیدیم و یک ساعت از هم می پرسیدیم: شما فلان مدرسه نمیرفتی؟ بچه فلان محل نبودی؟ فلان دانشگاه درس نخواندی؟ دست آخر هم بی نتیجه معذرت می خواستیم و می رفتیم پی کارمان و سال بعد توی صف به هم که می رسیدیم، می پریدیم بغل هم که: " بابا من گفتم تو آشنایی ها! امسال یادت باشه شماره تو بگیرم. راستی اسمت چی بود؟..."

این ها را که می گویم ساده نگیرید. روزگاری درونی ترین احساسات یک سری آدم بوده. احساساتی که برای جناب ابوی و خانوم والده هم گفتنی نبود هر وقت غر می زدند:" آخه بزمجه! چله زمستون درس و زندگی تو ول می کنی، 10 ساعت صف وای میستی، دو برابر پول میدی، گشنگی می کشی، واسه فیلمی که 2 ماه دیگه که اومد تو سینما مگس هم درش پر نمی زنه؟...که چی آخه؟ " و نمی شد گفت که چی! یک عشق بود و یک صف و هزار جور آدم: خیاط، کارگر، محصل فراری از مدرسه، کارمند، بچه پولدار، دانشجو و...

شاید این، ریاضت کشیدن و ادای احترامی بود 10 روزه، از طرف ما نسل بی حماسه، به یکی از معدود عشقهای مُجازی که با هم دوستش داشتیم، حتی اگر نمی فهمیدیمش و نمی فهمیدمان: سینما!